UA-118352680-1

Monthly Archives: april 2019

Bomensap

Maple syrup wordt gemaakt van sap uit de esdoorn. In Noord-Europa is de berk een bron van sap waar ook siroop (en bier of wijn) van te maken is. Het oude ambacht van saptappen leeft weder op. Watch the Baltics!

We kennen allemaal de maple syrup uit Canada die als alternatief dient voor schenkstroop. We hoeven helemaal niet naar Canada om ahornsiroop te vinden; die kunnen we zelf ook maken met sap van de lokale esdoorn. Het tappen vindt plaats in het vroege voorjaar, bij voorkeur als na nachtvorst een warm zonnetje volgt. Dan stuurt de boom liters sap van zijn wortels naar zijn bladerknoppen.

Een andere boom die veel sap produceert is de berk. Daar wisten de vikingen al weg mee, maar ook in slavische landen was berkensap een geliefde drink. De berk werd zelfs een armeluiskoe genoemd. Het aftappen van berken komt in Zweden, Finland en de Baltische staten nog voor, maar elders is het een uitgestorven gewoonte. Zonde, want het sap is smaakvol en er worden heilzame effecten aan toegeschreven.

Start-ups

Vodka met berkensiroopDat geldt minder voor de alcoholische dranken die met deze sappen worden gemaakt. Maar dat zijn wel de meest commercieel aansprekende toepassingen. Kijk maar eens bij de Nederlandse drankenwonderdokter Robert Berger die boomsappen omzet in wijnachtigen. In Estland wordt nu een vodka vermengd met berkensap. Producent is Kaseviin, die jaarlijks een paar duizend flessen voortbrengt.

In hetzelfde land is Kasekunst actief, die berkensiroop op de markt brengt: birch syrup. Dit spul kost wel 100 euro per liter, consumentenprijs. Ook bieden enkele thuistappers deze siroop aan via Etsy.

In Letland zien we aanbod onder het label Birchy. In de lente van 2019 hebben daar ze 140.000 liter berkensap afgetapt van bomen in het woud van Vidzeme. Uiteindelijk is de oogste ingedikt tot slechts 1% van dat volume. Deze leverancier staat aan de vooravond van commercialisering.

Het zijn niet alleen kleine bottelaars die met bomensap werken; IKEA verkoopt ijsthee die gezoet is met berkensap of dennensap. Iste Björksmak!

Andere bomen die traditioneel gebruikt worden voor sapproductie zijn de es en de linde.

Bitterpeen

Op zoek naar nieuwe smaken, is de goeie ouwe chicorei weer in beeld gekomen. Koffie zonder koffie. Vroeger was dat een surrogaatdrank, nu is het hipdrink. Verkrijgbaar als oploskorrels of vloeibaar.

Bij Bunnik staat een chicorei-fabriekje. Daar wordt bitterpeen oftewel witlofwortel geroosterd en gemalen tot Chikko, 100% organic roasted chicory. De wortelbranders hebben ook al een spelt-variant en een andere drink gebaseerd op gember en kurkuma, ook wortels. Verschil met vroeger: het surrogaat is niet langer een aftreksel van het origineel. Chicorei speelt nu de hoofdrol!

Er bestaan meer nieuwe oplosdrankjes met bitterpeen. In Engeland (Uckfield) werken de smaakmakers van Noble met groenten, wortels, bonen en kruiden. Ze nemen de bekende cacao en de hippe kurkuma als uitgangspunt en voegen daar diverse smaken aan toe. Drop bijvoorbeeld, of avocado met boerenkool. Power blends! Een busje van 150 gram kost 21 pond; dat is vier keer zo duur als Chikko. Maar je mengt een theelepel van dat spul met een glas hete melk, dus zo’n bus gaat een tijdje mee.

Nog een stap verder gaat Cathead Distillery in Jackson, Mississippi. Deze stoker begon met whisky- en wodka-experimenten: een variant met honeysuckle en een andere met pecan-noten. En toen kwamen ze met Hoodoo, een kruidenbitter op basis van chicory met een smaak die door proevers als dark omschreven wordt. Gebrande walnoten, rozen en geranium, zwarte peper, donkere chocolade… en bitterpeen!

Havenzichten

Is industrie schilderachtig? In de eerste helft van de 20e eeuw legden enkele kunstenaars de bedrijvigheid in grote havens vast. Er zijn indrukwekkende schilderijen van dampende schepen die midden op een brede rivier uit- en ingeladen worden. Maar waarom lijken die impressionistische havenzichten allemaal op elkaar?

Eén scene keert terug in de marines van Henri Joseph Pauwels. Twee oceaanstomers liggen achter elkaar in een grote rivier. Op de voorgrond wachtende aken die de lading de rivieren op gaan brengen. Tussenin drukke duwbootjes, hijsende kranen en andere havennijver. Het lijkt erop dat Pauwels het tafereel uren heeft aanschouwd, momentopnames heeft gemaakt en die later heeft uitgewerkt in verschillende schilderijen.

Sterker nog: de circa dertig havenzichten van Pauwels die ik gevonden heb, zijn vrijwel allemaal van een vergelijkbare situatie. Het is altijd dezelfde oceaanstomer met dezelfde laadbomen en dezelfde aken aan de oever van de Schelde. Soms zien we het schip van de ene zijde, dan weer van de andere kant. Maar de rook waait altijd naar rechts. Een enkele keer is de kerktoren van Onze Lieve Vrouwe-kathedraal te zien aan de horizon, en zelfs de Boerentoren duikt op.

havenzicht_pauwels
havenzicht_pauwels

havenzicht_pauwels

havenzicht_pauwels

Rotterdam

Opvallend is dat deze havenzichten van Pauwels (1903-1983) ook in Rotterdam zijn aangeboden als lokale taferelen. Die verwarring wordt wellicht veroorzaakt door het werk van de schilder Gerard Delfgaauw (1882 -1947) uit Rijswijk. Delfgaauw had namelijk hetzelfde thema en dezelfde stijl als Pauwels. Waarschijnlijk was het andersom, gezien de leeftijden. Pauwels kopieerde Delfgaauw. Op naam van Delfgaauw zien we vele schilderijen voorbij komen met grote oceaanstomers die uitgeladen worden in de havens van Rotterdam. De kleuren van de schepen zijn hetzelfde en zelfs de laadbomen komen overeen.

Delfgaauw_marine

Delfgaauw_marine

Delfgaauw_marine

Delfgaauw_marine

De vraag wie wie kopieerde wordt complexer omdat Delfgaauw zelf onder verschillende namen verkocht. Zo zou de signatuur van H. van Gessel gebruikt zijn door een kunsthandelaar die werk van de schilder verkocht. Ook de signaturen K. Schilderspel (1876-) en J. van Delden staan ter discussie. Volgens sommige kunsthistorici is dat werk ook van Delfgaauw, al beweren de erven het tegendeel.

Tijdgenoten

Tijdgenoten van Delfgaauw waren Hans Lenteman (1876-1953), Evert Moll (1878-1955) en Adriaan Terhell (1863-1949) die ook wel tekende met C. de Zeeuw. Ook in hun oeuvre komen we de twee oceaanstomers in de Rotterdamse Waalhaven tegen.

Lenteman_marine Lenteman_marine Lenteman_marine

Moll_marine

Verder kennen we latere schilders als Johan Rockx (1892-1952), Wim Bos (1906-1974) en Marinus Johannes Drulman (1912-1978) die vaak signeerde met M. de Jongere. Deze Rotterdamse kunstenaar schilderde havenzichten in serie, gewoon een aantal op een rijtje. Zijn favoriete thema: twee oceaanstomers die uitgeladen worden midden op een rivier. Daar werd door kopers in de Verenigde Staten goed voor betaald.

Jongere_marine

En dan hebben we nog Leo Scheen die de markt overlaadt met vergelijkbare havenzichten. Die moeten verkocht worden als drieluik om nog wat op te brengen. Vanuit Duitsland duikt een J. van Rijn op, die in andere families bekend is als J. van Reijn. De Duitse aanbieder is ervan overtuigd dat het Hamburg is. Op een recente online veiling is eenzelfde schilderij gesigneerd met S. van Rijn.

Op een Nederlands forum vinden vele erfgenamen elkaar, die allemaal een vergelijkbaar havenzicht aantroffen in de boedel van oom of tante. Ze ontdekken dat deze schilderijen weinig intrinsieke waarde hebben. Voor Delfgaauw wordt nog redelijk betaald, waarschijnlijk omdat hij de voorloper was. Het werk van de anderen is voor een paar honderd euro per stuk te koop. Al probeert menig handelaar de prijs omhoog te duwen. Een neef wil weten of zijn nagelaten schilderij Chinese namaak kan zijn. Welnee hoor. Namaken kunnen we in Europe ook heel goed.

Koolschotel

De schotels en schalen van Dodie Thayer zijn gemodelleerd naar koolbladeren. Maar de speciaalzaken die haar handgemaakte serviesgoed verkochten aan rijke klandizie in Palm Beach gaven de voorkeur aan de benaming lettuce ware. Slaservies!

De lettuce ware van Thayer is een product van de jaren zestig. Het thuisbereide serviesgoed verschafte de pottenbakster een bron van inkomsten, vooral omdat kunstminnende families uit de omgeving van Palm Beach (Florida) wel ruimte hadden in hun servieskast voor zo’n opvallende gelegenheidsopstelling. Een tafel vol soepborden en -schalen in de vorm van koolbladeren: wat een feest.

De koolcreaties van Dodie zijn geïnspireerd op 19e eeuws serviesgoed uit Portugal en Italië. Elk stuk vergde een voorbereiding van twee weken: van het boetseren, het aanbrengen van de kleur (Duncan Irish Green) tot het glazuren van kommen en borden. Dodie maakte ook theepotten en kopjes. Zelfs visschalen. En siervazen in de vorm van kleine kooltjes.

kool serviesIn 2015 werd een deel van de originele collectie opnieuw op de markt gebracht door Tory Burch, een Amerikaanse ontwerpster die haar eigen lifestyle brand heeft opgezet. De originelen van Dodie Thayer zijn inmiddels collectors items die op veilingen honderden dollars opbrengen.

Made in Europe

De echte authentieke groentenvormige borden en schalen zijn veel ouder. Die zijn onder andere gemaakt in de tweede helft van de 19e eeuw en worden vaak toegeschreven aan een fabriek in Napels. Vandaar de benaming Napoli. Deze ontwerpen zijn vervolgens eind 19e eeuw nagemaakt door New Milford Pottery in Connecticut onder het label Wannopee Lettuce Leaf. Vandaar de naam lettuce ware natuurlijk. Na twee jaar werd de productie al weer gestaakt, omdat deze fabrikant moeite had met het aanbrengen van blijvende kleuren.

teepot met slangenEen nog oudere bron is de firma Mafra in Portugal, die reeds in de 17e eeuw servies in de vorm van groenten maakte. Ook van Meissen in Duitsland en van Beswick in Engeland zijn antieke stukken aangetroffen in de vorm van sla- of wijnbladeren.

In Portugal zijn nu nieuwe producenten weer actief met het oude ambacht en ook de Chinese pottenbakkers ruiken geld. Die doen nu wat de Amerikanen begin twintigste eeuw deden: gewoon namaken!

Vlierbloesembitter

Drankontwikkeling is een bijzonder vak. Een gin, een wodka, een whisky: dat is zo moeilijk nog niet. Geef die drank een eigen smaak: dat is doenlijk. Maar welk imago kies je? Nieuw, retro of klassiek? Een van de meest geslaagde retro-nieuwkomers is St-Germain, een likeur van vlierbloesems uit de Alpen. Made in America.

Creme YvetteSt-Germain is een creatie van Robert Cooper, een distiller uit New York. Cooper had een reputatie als stoker van whisky op roggebasis. Sterke spirits met sterke smaak. In 2007 kwam hij met twee nieuwe likeuren die een Franse slag hadden. De bessenlikeur Creme Yvette (een her-creatie van een oude likeur) en de nieuwe vlierbloesemlikeur St-Germain. Cooper beweerde dat ook de belangrijke ingrediënten uit Frankrijk komen. Ook de vormgeving is sterk Frans geïnspireerd.

St-Germain was vrij snel een doorslaand succes in cocktailbars. De beste lancering in zeventig jaar, meenden prijswinnende bartenders. De omzet van deze nieuwe likeur groeide jaarlijks met enorme sprongen. In 2011 nam Bacardi het merk over, en meteen ook maar het hele bedrijf van Robert Cooper. De distillateur stierf in 2016 op 39-jarige leeftijd.

Vergeving voor Urk

God is Urk goed gezind. Het dorp op Flevoland ontkwam in het voorjaar van 2017 op het nippertje aan een polio-uitbraak die kaalslag gezaaid zou hebben in de streng-gereformeerde gemeente. Maar de riolering die het spoelwater afvoerde waar het ontsnapte virus in beland was, mondt uit in de richting Amsterdam.

Het zou een mooi scenario zijn voor een christelijke rampenfilm. Een agressief poliovirus ontsnapt uit een laboratorium in Bilthoven dat kweken beheert voor het maken van vaccins. Er schiet een verbindingsslang los tussen twee vaten en de betrokken medewerkers raken besmet. Zij zijn weliswaar niet vatbaar voor de ziekte, maar ze worden zo wel drager van het virus.

potstoelDe collega uit Lelystad blijkt inderdaad besmet. Voor de veiligheid moet hij thuis in quarantaine, maar vergeten wordt dat hij daar het virus verspreidt via het toilet, aangesloten op het riool. Het duurt een volle week voordat de GGD een aparte potstoel kan bezorgen. Inmiddels is de Wereldgezondheidsorganisatie gewaarschuwd, die eist dat het rioolslib van Lelystad getest wordt. Een medewerker van de GGD kijkt op de kaart en ziet dat het rioolwater van Lelystad wellicht richting Urk stroomt…

Reconstructie

De case is stap voor stap gereconstrueerd door de Volkskrant, die gebruik maakte van de evaluatie bij het lab zelf. Bilthoven Biologicals is onderdeel van een India’s farmaciebedrijf dat in eigen land deze vaccins niet mag maken. In India is de vaccinatiegraad lager en het besmettingsrisico groter door de vele open riolen.

De case toont echter ook aan dat Nederland ondanks de betere omstandigheden niet gevrijwaard is van risico’s. Als de omstandigheden iets anders geweest waren, had het virus naar Urk kunnen drijven waar een aanzienlijk deel van de bevolking niet ingeënt is tegen polio. Het verwerkte rioolwater van Lelystad wordt geloosd in het Markermeer waar het richting Randstad drijft, niet noordelijk naar Urk.

Bij Bbio wijzen ze niet met een beschuldigende vinger. Daar geldt de regel dat solving voorrang heeft op blaming. De prioriteit ligt niet bij bestraffen van lab-medewerkers, maar op verbeteren van processen. Naar aanleiding van het bedrijfsongeval is het overtappen aangepast met mechanische verbeteringen en zijn de medewerkers voorzien van mondkapjes. Op het terrein van de onderneming in Bilthoven is inmiddels een quarantaine-unit opgezet. Dat kwam goed uit, want in 2018 schoot er opnieuw een slang los in het laboratorium. Deze keer raakte niemand besmet.

Het is overigens een luxe dat Bbio er zo makkelijk vanaf kwam, want als er een polio-uitbraak was geweest had er wel een beschuldigende vinger gezwaaid.