Het schilderij waarop Pieter Bruegel het verhaal van de toren van Babel vereeuwigde, is een ikoon uit de gouden eeuw van de Vlaamse schilderkunst. Bruegel de Oude heeft drie versies van deze afbeelding gemaakt. Een grote die in het Kunsthistorisches Museum te Wenen hangt, een kleinere die in Museum Boijmans van Beuningen hangt (uit de collectie van havenbaron Van Beuningen) en een derde op ivoor. De laatste is zoek.

Bruegel schilderde zijn toren halverwege 16e eeuw, toen een vergelijkbaar tafereel door veel kunstschilders in Antwerpen op het doek gezet werd. De havenstad was destijds een van de belangrijkste handelsplaatsen in Europa en het wemelde er van de nationaliteiten. Een toren van Babel aan de muur in een herenkamer was een mooi conversation piece. Babylon was de eerste stad die gebouwd werd na de zondvloed, Antwerpen was nu de grootste stad ter wereld.

Nou is die toren een mythisch bouwproject gebaseerd op de citadel van het bijbelse Babylon, dus is het interessant welke visie de schilder op de architectuur van die toren deelde. Bruegel liet zich inspireren door het Colosseum in Rome, dat hij eerder bezocht had. Een ronde constructie met galerij op galerij. In de hogere verdiepingen herkennen we meer gotische vormen en steunberen. Eerdere schilders kozen doorgaans slankere vormen.

Metropolis

De navolgers van Bruegel maakten vervolgens vrijwel allemaal brede ronde bouwwerken die tot in de wolken reikten. In het Kröller-Müller Museum hangt een prachtig doek dat eind 16e eeuw gemaakt is door een Hendrick van Cleve (III). Hier heeft het bouwwerk een meer rechthoekige basis, waarin we zelfs al brede boulevards herkennen. Heel modern voor een laat-middeleeuws werk. Beelden uit de film Metropolis lijken geïnspireerd door dit doek. Hendrik was een zoon van Willem van Cleve en een broer van Marten, allemaal actief in Antwerpen.

Er waren destijds meer artistieke families gevestigd in Antwerpen. Zo ook de gebroeders Van Valkenborch uit Mechelen, Lukas en Marten die samen naar de grote stad gereisd waren. Marten vertrok later met zijn zonen Frederik en Gillis naar Frankfurt. Er zijn verschillende torens van Babel gemaakt door deze neven Van Valkenborch.

En dan waren er nog vader en zoon Jacob en Abel Grimmer. Jacob Grimmer verdiende een goede boterham met de verkoop van handzame kopieën van het werk van tijdgenoot Bruegel de Oude. Abel volgde in zijn vader’s voetsporen. Een favoriet thema van Abel was de toren van Babel. Er zijn verschillende doeken van zijn hand bekend met daarop een eigen variant van Bruegel’s toren met het Colosseum als basis.

Abel Grimmer moet genoemd worden, want in een online veiling van een schilderij met de toren van Babel als thema worden de werken van Bruegel genoemd als bron van inspiratie, terwijl vergelijking laat zien dat deze versie gemaakt is met een toren van Grimmer als voorbeeld. Kenmerkend voor het werk van Abel Grimmer is de echoput. Hij vroeg zijn opdrachtgevers in die put te roepen: “Van wie is de beste toren van Babel?” Het origineel van Grimmer hangt in de vestiging van het Louvre in Abu Dhabi, een paneel van 72 bij 92.

Nimrod

Op veel doeken die de bouw van de toren laten zien, vinden we links- of rechtsonder een plateau waarop koning Nimrod toeziet op de vorderingen. Nimrod was de achterkleinzoon van Noach, bouwer van de ark. Abel Grimmer voegde zelf ook elementen toe. Op enkele versies van zijn torendoeken is op de voorgrond een zwaardgevecht te zien, een verwijzing naar de afscheiding van de protestante noordelijke provincies der Nederlanden. Dat zien we op de geveilde kopie niet. Ook bouwde Grimmer een klein klooster aan de voet van de toren, om duidelijk te maken dat de basis Rooms Katholiek was.

Grimmer was een meester in perspectieven, maar de spiraalvormige toren bleek op onderdelen net iets te lastig. De kopieer-schilder van het veilingwerk raakt vervolgens helemaal het spoor bijster. Die laat een oplopende rondweg naar beneden afbuigen. Dan wordt zo’n toren een wiebelige bruiloftstaart. Toch is ook de kopie een knap geschilderd doek vol details. De drager is een lap jute, dus misschien is het wel een echt oud werk. De veilingmeester schat het op een waarde van driehonderd euro, maar die herkende Grimmer niet eens. De hoogste bieder had er €400- voor over.