Kasteel Bentheim was een favoriet thema voor de schilder Jacob van Ruisdael. Het imposante slot in een heuvel landschap wordt op zijn doeken een sprookjeskasteel op een berg omringd door wouden en stroompjes, dat zich aftekent tegen dreigende luchten.

Op een online veiling vond ik een schilderij van een kasteel op een heuvel, eigenlijk meer een versterkte hoeve. De heuvel is bebost en aan de voet loopt een stroompje langs weiden waarin we een herderin met een koe aantreffen.

Zo’n landschap wordt wel een arcadia genoemd, een droomlandschap. Ik vind het tamelijk middel-europees. Het tafereel is geschilderd op een paneel. Dit werk zou 19e eeuws zijn, maar het kan ook op een eerdere datum gemaakt zijn. Of later natuurlijk, door een liefhebber (of namaker) van dit soort schilderijen.

Van Ruisdael

Ik ben op zoek gegaan naar een vergelijkbaar bouwwerk, en stuitte toen op doeken van Jacob van Ruisdael met het kasteel Bentheim als thema. Die zijn qua opzet en vlakverdeling vergelijkbaar.

Van Ruisdael (1628-1682) geldt als meester der landschapschilders. In zijn vroege werk zien we vooral duinlandschap aan de kust bij Haarlem, maar halverwege de 17e eeuw maakte hij vele reizen naar Duitsland. Daar trof hij bergen en watervallen aan, een woeste natuur die reliëf gaf aan zijn werk.

Eén van zijn favorieten was Burg Bentheim, net over de grens bij Oldenzaal. Het hoger gelegen kasteel is tenminste twaalf keer op het doek gezet door Van Ruisdael, al fantaseerde de schilder er vaak een indrukwekkend landschap omheen. In de 17e eeuw was verf in tubes nog niet beschikbaar, dus vervaardigde Ruisdael zijn doeken met versgemaakte kleuren in een atelier op basis van schetsen die hij verzameld had op zijn reizen. Borreltje erbij, dan kwamen de watervallen vanzelf.

Jager of herder?

Kenmerkend voor de fantasiewerken van Van Ruisdael zijn het kasteel op de heuvel en een personage ergens decentraal, als bijvangst. Vaak is het een jager of een herder. Met een hondje of enkele schapen. In het geveilde schilderij zien we een herderin met een eenzame melkkoe.

Van Ruisdael schilderde altijd met veel genoegen wilde wateren en bewolkte luchten op zijn doeken. Die treffen we op mijn werk niet echt aan. Er zitten wel wolken in de lucht, maar die lijken verdwenen onder de vernis. Ook ontbreken de vele details die in de echte werken van Van Ruisdael nog herkenbaar zijn. Het meest gelijkende doek heb ik al aan deze tekst toegevoegd. De andere werken volgen nu.

Zijn er nog andere aanwijzingen die helpen bij het vinden van de herkomst? Het bouwwerk op de recent geveilde versie is niet zo’n grote vesting als het kasteel in Bentheim, maar dat is wel de vorm van de oude Kronenburg die het hart vormt van Burg Bentheim. De maker verwijst wellicht naar de periode voordat de muren en torens toegevoegd zijn. En misschien is het wel een fantasiegebouw, net als de landschappen van Ruisdael.

Er is een signatuur te zien op mijn paneel, maar die lijkt weggekrast en vervangen door een nieuwe, voordat het vernis is aangebracht. Er staat zoiets als LEGRE…

The Dutch Mountains

Voor mijn ongeschoolde oog is er ook gelijkenis met het werk van Frederik Marinus Kruseman (1816-1882), een leerling van de romantische landschapschilder Barend Cornelis Koekkoek (1803-1862) die vaak in de omgeving van Kleve werkte. Koekkoek heeft veel kastelen op heuvels langs de Rijn op het doek gezet en vergelijkbare taferelen in Luxemburg vereeuwigd, maar bij hem stonden bomen op de voorgrond en bleven huizen in de verte.

En dan is er natuurlijk nog Albert Cuyp (1620-1691) die ook bergen zag in de stuwwallen van Nijmegen en Kleve. Later zijn dit soort fantasielandschappen wel The Dutch Mountains genoemd, ook een treffende omschrijving.